Bovenstaande zin las ik in de brochure bij de tentoonstelling Rafaël van het Teylers Museum te Haarlem, die ik op zaterdag 24 november bezocht [1]. Drie maanden geleden had ik het bovenstaande voor kennisgeving aangenomen en zou ik doorgelopen zijn naar de volgende tekening. Nu - na elf colleges beeldcultuur - zette deze formulering me aan het denken.Daar de opm erking in de catalogus me intrigeerde, besloot ik te onderzoeken welk belang toegekend wordt aan het getal drie. Had het getal in de tijd van Rafael een speciale betekenis? De Renaissance is tenslotte de periode waarin de ideeën van de Klassieke Oudheid weer in de belangstelling komen.
Numerologie
In de moderne tijd geven getallen een eenheid weer. Dit is echter niet altijd zo geweest: toen men ze voor het eerst op papier ging noteren, waren het afbeeldingen waarin bepaalde eigenschappen verborgen lagen. Deze op papier genoteerde getallen zijn symbolen: tekens die verwijzen naar een object waaraan betekenis toegekend wordt.
 |
| afb. 1: Rafael Santi - Adam en Eva |
Als gekeken wordt naar het menselijk lichaam, is het niet verwonderlijk dat gesteld wordt dat tweetallen natuurlijker aandoen: twee handen, twee voeten, twee ogen. In de numerologische getallensymboliek van Pythagoras staat het getal twee voor splitsing en tweedracht [2]. Deze opvatting komt overeen met de visie van de structuralisten, die de wereld ordenen op basis van tegengestelde termen. Ik geef toe dat ik tot voor kort ook deze opvatting aanhing: van jongs af hebben wij tenslotte geleerd in tegenstellingen te denken. Hiervoor zijn twee termen nodig: man-vrouw, links-rechts, licht-donker.
Het getal twee geeft echter ook verbinding aan. Dit blijkt uit uitdrukkingen als "samen sterk staan" en "twee weten meer dan één". In de Bijbel wordt gesproken over het tweevoudig snoer (Pred. 4; 9-12) om een sterk verbond aan te geven, waarbij twee personen elkaar helpen en steunen in tegenspoed [3].
Het getal drie
 |
| afb.2 Het oordeel van Paris |
In haar bestseller "Godinnen in de ouder wordende vrouw" (2002) clustert de Jungiaanse analytica Jean Shinoda Bolen de Griekse godinnen in drietallen die de levensfasen van de vrouw verbeelden: de jeugdige, de volwassene en de oudere [4].
In verschillende godsdiensten worden goden verdeeld in drietallen. In het Hindoeïsme vormen Brahma,Vishnu en Shiva de triade van de goddelijke aspecten schepper, instandhouder, vernietiger. In de Oud-Egyptische religie kende de drie-eenheid een familiale verhouding: Iris, Osiris, Horus (moeder, vader, kind). Hierin is een volgende symbolische betekenis van het getal drie te herkennen: de termen van de tegenstelling versmelten en brengen een oplossing voort [5].
De drie in het Christendom
Ook in het Christendom is het getal drie belangrijk. De goddelijke Drie-eenheid ligt aan de basis van de geloofsleer van de meeste christelijke groeperingen. In het Oude Testament staan drie aartsvaders centraal: Abraham, Isaak, Jakob. De zonen van de laatste stichtten volgens de Hebreeuwse Bijbel de twaalf stammen van Israël. Het getal twaalf is volgens de numerologie terug te brengen tot een enkelvoudig getal:
12 = 1 + 2 = 3
In het leven van Jezus komt het getal drie ook terug. Na zijn geboorte trekken drie koningen naar Bethlehem om hun geschenken aan te bieden. Rondom zijn lijden wordt het cijfer drie ook meerdere keren genoemd. Nadat Petrus Jezus voor de derde keer verloochend heeft, kraait de haan drie maal. Het derde uur markeert het begin van de kruisiging. Traditionele voorstellingen van Golgotha geven drie kruisen weer: volgens het evangelie van Mattheus werden samen met Jezus nog twee anderen gekruisigd. De opstanding volgde na drie dagen en nachten.
De Gulden Snede
 |
| afb. 3: Spiralis mirabilis |
In 1509 werd Euclides' verhandeling herontdekt door de Italiaan Luca Pacioli, die het getal Phi de goddelijke verhouding noemt. Hij stelde in zijn driedelig hoofdwerk De divina proportione dat schilderijen de werkelijkheid benaderen wanneer de schilder de wetten van de wiskunde volgt. De Man van Vitruvius, getekend door Leonardo da Vinci, is het bekendste voorbeeld van het menselijk schoonheidsideaal. De menselijke figuur is geplaatst in een op de verhouding van de Gulden Snede gebaseerd pentagon [6].
Conclusie
De allereerste zin van dit blogbericht getuigt mijns inziens van een structuralistische visie. Na de colleges over de semiotiek van Peirce weet ik dat clustering in drietallen niet onnatuurlijk is. Ik heb geprobeerd aan te tonen dat in religie en mythologie het getal drie een belangrijke rol speelt. Aangezien veel schilders uit de Renaissance geïnspireerd werden door Bijbelse en mythologische verhalen lijkt het me niet onwaarschijnlijk dat zij de ordening in drieën als vanzelfsprekend ervaren hebben.
 |
| afb. 4: La ultima cena |
Bronnen:
1. Rafaël : 18 september 2012 t/m 6 januari 2013. - Haarlem : Teylers Museum, p. 12
2. http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/leven/11349-numerologie-getallen-numerologische-betekenis-van-je-naam.html
3. Weigand, K. (z.j.) De betekenis van getallen in de Bijbel. Woord der waarheid, jrg. 1, p. 134. Geraadpleegd op: http://www.oudesporen.nl/Download/OS0975.pdf
4. Bolen, Jean Shinoda (2002) Godinnen in de ouder wordende vrouw. Rotterdam : Lemniscaat
5. Triade. (z.j.) In Wikipedia. Gedownload op 30 november, 2012 van http://nl.wikipedia.org/wiki/Triade_(godsdienst)
6. Hermkens, E. (2007) Het geheim van de Gulden Snede. Geraadpleegd op: http://www.kennislink.nl/publicaties/het-geheim-van-de-gulden-snede
Bronnen afbeeldingen:
1. http://www.encore-editions.com/raphael-santi-european-master-painter-adam-and-eva-stanza-della-segnatura
2. http://it.wikipedia.org/wiki/Guerra_di_Troia
3. http://www.kennislink.nl/publicaties/het-geheim-van-de-gulden-snede
4. http://www.milan2013.org/
